En eski uygarlık nerededir?
Merak ve hayranlıkla… İnsanlık tarihi boyunca “ilk medeniyet neredeydi, nasıl doğdu?” sorusu hiç eskimeyecek. Bu yazıda bilimsel veriler ve arkeolojik bulgular ışığında, bilinen en eski uygarlıkların kökenini, coğrafyasını ve neden “uygarlık” sayıldıklarını anlatacağım.
Bu bağlamda, bilinen en eski uygarlıklardan biri olarak öne çıkan bölge, Mezopotamya’dır — günümüzde özellikle güney Irak çevresi. ([Vikipedi][2])
Mezopotamya, Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki verimli topraklarla, sulama ve tarıma uygun zeminiyle, insan topluluklarının yerleşik hayata ve giderek karmaşık toplumsal yapılara geçişi için idealdi. ([Encyclopedia Britannica][3])
Sümer Uygarlığı: İlk bilinen uygarlık mı?
Sümer uygarlığı, MÖ yaklaşık 6. – 5. binyılda Mezopotamya’nın güneyinde ortaya çıktı. ([Vikipedi][2])
Sümerler, yazıyı (çivi yazısı) geliştiren, tekerleği, kentleşmeyi, hukuku, şehir devletlerini, tarımı and düzenli sulamayı hayata geçiren bir kültürdü. ([Vikipedi][2])
Örneğin, Uruk şehri — Sümer uygarlığının merkezi kentlerinden biri — MÖ yaklaşık 3100 civarında 40.000 kadar nüfusa, etrafıyla birlikte belki 80.000–90.000 kişiyle bir “dünya metropolü” haline gelmişti. ([Vikipedi][4])
Bu, yazı, kentleşme ve karmaşık toplumsal yapı gibi “uygarlık kriterleri”nin bir arada görülmeye başlandığı en erken dönemlerden biriydi. ([Vikipedi][2])
Başka erken uygarlık adayları: Tek bir “ilk” mümkün mü?
Ancak tarihte yalnızca Sümer yok. Bazı Neolitik yerleşimler de insanlık tarihindeki erken değişimlere ışık tutuyor. Örneğin, Çatalhöyük — bugünkü Türkiye topraklarında — MÖ yaklaşık 7500–5700 yılları arasında yerleşilmiş ve erken yerleşik yaşam örneği teşkil eden köylerden biri. ([Cumhuriyet][5])
Ancak Çatalhöyük bir “uygarlık” değil; zira yazı, devlet, şehir devleti gibi karmaşık yapılar yok. Bu yüzden genel kabul gören “ilk uygarlık” tanımına girmiyor.
Bunun dışında, erken devletleşme, büyük kentler, yazı gibi uygarlık kriterlerini karşılayan ilk topluluklar genelde Mezopotamya, Mısır, İndus Vadisi, sarı‑nehir çevresi gibi verimli nehir vadilerinde görülüyor. ([Enpopüler Sorular][6])
Neden Mezopotamya “uygarlık beşiği” sayılıyor?
Mezopotamya’da tarım ve sulama sayesinde tarımsal üretim ve nüfus fazlası oluştu; bu da şehirlerin kurulmasına ve kentleşmeye neden oldu. ([Vikipedi][2])
Yazı (çivi yazısı), matematik, astronomi gibi bilimsel ve idari buluşlar burada doğdu; yazılı belgeler, arşivler, yönetim kayıtları ortaya çıktı. ([Vikipedi][2])
İlk devlet örgütlenmesi, hukuk ve idari kurumlar, toplumsal düzen – yani “medeniyet” tanımının gerekleri — Mezopotamya’da şekillendi. ([Vikipedi][2])
Sonuç: “En eski” tek bir uygarlık mı, yoksa birden çok merkez mi?
Bilimsel veriler ışığında en güçlü aday Mezopotamya, özellikle de Sümer uygarlığı olsa da; gerçek durum biraz daha karmaşık. Çünkü:
Erken yerleşimlerden (örneğin Çatalhöyük gibi) “uygarlık öncesi” köy ve topluluklar vardı.
“Uygarlık” tanımı — yazı, kent, devlet, toplumsal yapı — kesin sınırlar çiziyor; bu yüzden “en eski köy” ile “en eski uygarlık” aynı şey değil.
Farklı coğrafyalarda, doğal koşullara bağlı olarak, insanların yerleşik yaşam, tarım, kentleşme çabaları eş zamanlı ya da farklı dönemlerde gelişmiş olabilir.
Bu yüzden “tek bir ilk uygarlık” söylemi yerine — “Mezopotamya, bilinen ilk uygarlık merkezi olarak ön plana çıkıyor” demek bilimsel açıdan daha doğru.
Merak uyandıran sorular
Bugün keşfedemediğimiz başka eski uygarlık merkezleri var mıydı?
“Uygarlık” tanımını değiştirsek — örneğin sadece tarım ve yerleşik yaşamla da uygarlık sayarsak — bu durumda sıralama nasıl değişir?
Erken yerleşimlerin yazılı belgeleri olmasa da, genetik ve arkeolojik analizlerle anlayabileceğimiz toplumsal yapılar var mıydı?
—
Yani — eğer “uygarlık” ile kastettiğimiz; şehirleşme, yazı, organize toplum, kültür ve kurumsal yapı ise, bilinen en eski uygarlık bugünkü Irak sınırları içindeki Mezopotamya, en tipik örneğiyle Sümer Uygarlığı’dır. Ancak insanlık tarihinin kökenlerinde — köyler, topluluklar, yerleşik yaşam — daha eski dönemlere, başka coğrafyalara uzanan kanıtlar da var. Bu da tarihin sabit değil, keşiflere açık bir harita olduğunu gösteriyor.
[1]: “Dünyanın Bilinen En Eski Uygarlığı Hangisi? – Arkeofili”
[2]: “Sumer”
[3]: “History of Mesopotamia | Definition, Civilization, Summary, Agriculture …”
[4]: “Uruk”
[5]: “Dünyanın en eski medeniyetleri: En eskisi Anadolu topraklarında”
[6]: “Eski uygarlıklar nelerdir? – enpopulersorular.com”